Η δικτατορία της γλώσσας

Κρίνεται η αντίληψη και οι ιδέες μέσα από την γλώσσα. Καθημερινά, ως δάσκαλοι, κάνουμε συντρέχουσες και άλλου τύπου αξιολογήσεις των παιδιών με βάση αυτά που θα πουν ή θα γράψουν. Ακόμα και στα μαθηματικά που ο κώδικας είναι πιο εύχρηστος για πιο πλατιές μάζες, πάλι βάζουμε μέσα τα ζητήματα της γλώσσας. Γράψε ένα πρόβλημα, διάβασε και κατανόησε ένα πρόβλημα κτλ. Αυτό πειράζει, όταν στην τάξη έχεις παιδιά δίγλωσσα που δεν έχουν κατακτήσει στο βαθμό που ένα παιδί που και οι δύο του γονείς είναι ελληνόφωνες Κύπριοι, τα ελληνικά, κι ούτε φυσικά τη γλώσσα του. Πειράζει γιατί αυτά που θα σου πει, δεν σημαίνει ότι είναι αυτά που σκέφτεται, δεν σημαίνει ότι είναι αρκετά για να καταλάβεις σε πιο επίπεδο κατάκτησε κάποιες γνώσεις.

ΝΤΡΙΝ
-Αλό;
-Ναι...
-Κυρία;
-(δεν με λέει και κανείς, κυρία, σε αυτή την κοινωνία – βλέπε δεν φοράω και ταγιέρ και τέτοια – κατάλαβα ότι ήταν μαθητής μου) Ναι, αγάπη μου!
- Ξέρεις ποιος είμαι;
- Όχι. Ποιος είσαι;
- Εσύ ποιος είσαι;
- Σ..... Εσύ;
- Ναι, κυρία.

Το «εσύ ποιος είσαι;» ήταν ένα αστείο ανάμεσα σε μένα κι ένα συγκεκριμένο παιδάκι. Ένα παιδάκι που πάντα δυσκολευόταν απίστευτα να εκφράσει τις ιδέες του, αν και καταλάβαινε πολλά κι όχι μόνο στα μαθηματικά όπως θα υποπτευθεί ενδεχομένως κάποιος, που δυσκολευόταν να εξηγήσει με ποιο τρόπο δούλεψε, που καμιά φορά δεν καταλάβαινε τις οδηγίες. Από αυτό το παιδάκι δεν περίμενα ούτε να με πάρει (στις 11 το βράδυ, παρακαλώ!) για να μου κάνει πλακίτσες, ούτε να χρησιμοποιήσει αυτόν τον έξυπνο τρόπο για να καταλάβω ποιος ήταν. Η δικτατορία της γλώσσας, θα περιορίζει πάντα τον Σ. στο να καταλάβουν οι δάσκαλοί του πόσο σπουδαίος είναι!

Κατά πόσο όμως η γλώσσα αποτελεί την προϋπόθεση της νόησης; Η ιδέα ότι υπάρχει εξάρτηση της σκέψης από τη γλώσσα έλκυσε ιδιαίτερα τους συμπεριφοριστές (Γουάτσον, Σκίνερ). Ο Γουάτσον έλεγε μάλιστα ότι η σκέψη είναι γλώσσα μη-φωνούμενη. Όταν κάποιος σκέφτεται, δηλαδή, είναι σαν να μιλά από μέσα του με τον εαυτό του.

Υπάρχει βέβαια και ο Σαπίρ που θα έλεγε «Οι άνθρωποι δεν ζουν στον αντικειμενικό κόσμο μόνοι, ούτε ζουν μόνοι στον κόσμο της κοινωνικής δραστηριοποίησης, αλλά βρίσκονται, σε μεγάλο βαθμό, στο «έλεος» της συγκεκριμένης γλώσσας, η οποία έχει γίνει το μέσο έκφρασης για την κοινωνία τους. Είναι απόλυτη ψευδαίσθηση να φαντάζεται κανείς πως προσαρμόζεται ικανοποιητικά στην πραγματικότητα χωρίς τη χρήση της γλώσσας και ότι η γλώσσα είναι απλά ένα τυχαίο μέσο για την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων επικοινωνίας. Είναι γεγονός ότι ο «πραγματικός κόσμος» είναι σε ένα μεγάλο βαθμό υποσυνείδητα βασισμένος πάνω στις γλωσσικές συνήθειες μιας ομάδας». Κοντολογίς μας λέει αυτός ο κύριος ότι no γλώσσα, no σκέψη (σε επίπεδο ανώτερο). Λέει ακόμα ότι όσο πιο πλούσια λεξιλογικά είναι μία γλώσσα, τόσο ανώτερη θα είναι η απορρέουσα γνωστική ανάπτυξη.

Βέβαια, σύμφωνα με αυτόν τον ωραίο γλωσσικό μύθο, οι Έλληνες εκείνοι που ισχυρίζονται ότι η γλώσσα τους είναι η ανώτερη, θα έπρεπε να δείξουν τέτοια δείγματα γνωστικής ανάπτυξης ανάλογης του πλούτου της γλώσσας τους. Σας έρχεται κανένα παράδειγμα; Και για να μην κατηγορηθώ για οποιονδήποτε –ισμό, και οι ελληνόφωνες της Κύπρου το ίδιο τροπάρι για αυτόν τον γλωσσικό πλούτο, τη δήθεν γλωσσική υπεροχή βασικά, της ελληνικής έναντι στις άλλες.

Υπάρχει βέβαια και η αντίθετη θεωρία από αρχαιοτάτων (βλ. Αριστοτέλης κτλ). Αυτή λέει ότι η γλώσσα εξαρτάται από την σκέψη. Αν ήταν έτσι ο Σ. (βλ. ΜΕΡΟΣ Α) θα μιλούσε απταίστως την πάμπλουτη ελληνικήν! Κάτι τέτοια τα πίστευε ο γνωστός σε όλους τους συναδέλφους και σε όλες τις συναδέλφισσες Πιαζέτ. Σε έρευνες που έγιναν σε πνευματικά καθυστερημένα παιδιά, πάντως, βρέθηκε πως το πρότυπο της κατάκτησης των συντακτικών δομών στα καθυστερημένα παιδιά που μελετήθηκαν ήταν σε μεγάλο βαθμό παρόμοιο με αυτό που βρέθηκε και στα «φυσιολογικώς αναπτυγμένα» παιδιά. Άλλες, πιο πρόσφατες έρευνες, έδειξαν ότι όταν τα καθυστερημένα παιδιά και τα παιδιά τα άλλα ταιριάζουν ως προς τις πνευματικές ηλικίες, υπάρχουν ομοιότητες στα στοιχεία της γλώσσας που κατακτήθηκαν, τόσο όσο αφορά λεξιλογικούς όρους, όσο και σε συντακτικές δομές που χρησιμοποιούνται.

Ο Βικότσκι και τι λέει επί του θέματος.

Ο Ρώσος ψυχολόγος Λεβ Βικότσκι, στο βιβλίο του «Σκέψη και Γλώσσα» θεώρησε πως η σκέψη και η γλώσσα έχουν διαφορετική προέλευση και ξεχωριστή αναπτυξιακή πορεία. Στην ηλικία των δύο περίπου χρόνων οι πορείες των δύο τομέων συναντώνται. Στην ηλικία αυτή συμβαίνει μια σημαντική αλλαγή στην σκέψη των παιδιών, με την έννοια ότι χρησιμοποιούνται σύμβολα για να αντικαταστήσουν άλλα πράγματα. Επίσης, αρχίζει να εμφανίζεται ο λόγος. Ο Βικότσκι πίστευε ότι μέχρι αυτό το σημείο η σκέψη αποτελείται από ενέργεια, αντιλήψεις και εικόνες. Ονόμασε αυτή τη σκέψη προ-γλωσσική. Στο μεταξύ, η ανάπτυξη της γλώσσας έχει προχωρήσει ξεχωριστά με τη μορφή εξάσκησης και παραγωγής ήχων απαραίτητων για το λόγο με τη μορφή βαβίσματος. Αυτή είναι η προδιανοητική γλώσσα που έχει τις ρίζες της στην κοινωνική αλληλεπίδραση.

Υπάρχει ένα κρίσιμο σημείο στην ανάπτυξη, στο οποίο η προγλωσσική σκέψη και η προδιανοητική γλώσσα συγκλίνουν και το παιδί αρχίζει να σκέφτεται με λέξεις. Τα παιδιά στην ηλικία των 2 χρονών αρχίζουν να χρησιμοποιούν τη λεκτική σκέψη που χρησιμοποιούμε για να λύσουμε προβλήματα.

Όταν τα παιδιά πρωταρχίζουν να μιλάνε, η γλώσσα τους είναι εγωκεντρική με την έννοια ότι δεν μπορούν να διακρίνουν ανάμεσα στην σκέψη τους και στην ομιλία για κοινωνικούς σκοπούς. Απλά λένε τις σκέψεις τους δυνατά. Ανάμεσα στην ηλικία των δύο και επτά χρόνων, ο λόγος για ενέργειες και σχέδια βαθμιαία γίνεται εσωτερικός λόγος ενώ η ομιλούμενη γλώσσα γίνεται κοινωνική.

Η γλώσσα παίζει κρίσιμο ρόλο και στο σχεδιασμό και στην επίλυση προβλημάτων. Ο Βικότσκι έφτασε σε αυτό το συμπέρασμα εξετάζοντας κάτω από ποιες συνθήκες τα παιδιά χρησιμοποιούσαν τον αποκαλούμενο εγωκεντρικό λόγο. Βρήκε ότι τα παιδιά μιλούσαν στους εαυτούς τους για το τι κάνουν, ή έπρεπε να κάνουν όταν αυτό συνδεόταν με στόχους. Αυτή η συμπεριφορά ήταν ιδιαίτερα εμφανής όταν εμφανίζονταν δυσκολίες.

Βασικά, ο Βικότσκι παρουσιάζει τη σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και στην σκέψη, ως μια σχέση αλληλεπίδρασης.

Τονίζει το ρόλο της γλώσσας στη δυτική κουλτούρα στην κοινωνικοποίηση του παιδιού. Αυτό γίνεται μέσω επικοινωνιακής αλληλεπίδρασης στην οποία οι τρόποι που η κοινωνία λύνει προβλήματα υποδεικνύονται από το παιδί. Συγκεκριμένα, οι δυτικές κοινωνίες μαθαίνουν το παιδί να χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να επιτυγχάνει στόχους.



ΒΙΒΛIA

PIAGET Jean, The language and thought of the child
VYGOTSKY Lev, Thought and language
MOORE, Cognitive development and the acquisition of language, ACADEMIC PRESS
MENYUK Paula, Language development, knowledge and use
OWENS Robert Jr, Language development, an introduction
WHORF Benjamin Lee, Language, thought and reality (selected writings of Benjamin Lee Whorf), edited by John B. Caroll.
REYNOLDS Allan G, Cognitive Psychology (second edition)
PIAGET-VYGOTSKY: The social genesis of thought, Anastasia Tryphon and Jacques Veneche (Eds).
BARSALOU Lawrence W, Cognitive Psychology, an overview for cognitive scientists.
ΠΟΡΠΟΔΑΣ Κωνσταντίνος, Γνωστική Ψυχολογία (Τόμος 2)